طراحی و نمونه‌سازی محصولات حصیر خوزستان
نام پروژه: طراحی و نمونه‌سازی محصولات حصیر خوزستان
تاریخ اجرای پروژه: ۱۳۹۷
کارفرما: معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی استان خوزستان
مجری: موسسۀ پژوهش هنر برزان
ناظر: معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور
تعداد محصولات طراحی‌شده: ۲۰ محصول
تعداد نمونه‌های اجراشده: ۱۰ محصول
طراحی نمونه‌ها و تنظیم گزارش: عباس رحیمی
حصیربافان: نجلا مجدم، جبریه مجدم، زهرا سبهانی، فریده صاکی، عفیفه مجدم، هاشمیه مجدم باوی، حیدر دایخ‌زاده، فاطمه علوی، سرور مجدم
اجرای نمونه‌ها: عباس رحیمی، حمیده حقیقی
مشخصات ظاهری گزارش: 105 صفحه، رنگی/ مصور.
روش گردآوری داده‌ها: میدانی- کتابخانه‌ای
منابع:
– گفته‌های هنرمندان حصیرباف پیرامون ابزارها، مواد اولیه، محصولات و جنبه‌های گوناگون حصیربافی
– مشاهده و بررسی در هنرصنعت حصیربافی
فهرست مطالب گزارش:
۱- معرفی حصیربافی خوزستان و پیشینه‌ی تاریخی آن
۲- پراکندگی جغرافیایی مراکز حصیربافی
۳- محصولات حصیربافی خوزستان
۴- نقش‌مایه‌ها، طرح‌ها و رنگ‌بندی محصولات حصیر خوزستان
۵- مواد اولیه‌ی حصیربافی خوزستان
۶- ابزارهای حصیربافی خوزستان
۷- فرآیند تولید محصولات حصیر خوزستان
۸- موارد آسیب شناسی، پیشنهادهای اصلاحی
۹- طراحی و نمونه‌سازی محصولات جدید
معرفی حصیربافی خوزستان:
تولید محصولات حصیری با استفاده از شاخ و برگ گیاهان و درختان، یکی از کهن‌ترین انواع صنایع دستی است. امروزه نیز، در اغلب مناطق جغرافیایی ایران و جهان که دسترسی به مواد اولیه‌ی لازم وجود دارد، تولید محصولات حصیری با فرم‌ها، شیوه‌ها و مواد اولیه‌ی گوناگون رایج است.
واژه‌ی حصیر، عربى و جمع آن، حُصُر است. در لغت‌نامه‌ی دهخدا پیرامون واژه‌های حصیر و حصیرباف این‌گونه آمده‌است: «حصیر، باریه، زیغ بوریا از نی. بوریای خرما. بوریا. بوری. بوریه. باری. باریا. و از وی [از شهرک مامطیر بدیلمان] حصیری خیزد سطبر و نیکو (حدودالعالم). و از آمل [به طبرستان] حصیر طبری و … خیزد (حدودالعالم). و از این ناحیت گیلان، جاروب و حصیر و مصلا‌ی نماز و ماهی افتد که به همه‌ی جهان برند (حدودالعالم).
و ظاهراً حصیر، غیر بوریاست. هرچیز که بافته شود. منسوج. آنچه بافند.
حصیرباف؛ آن‌که نسج حصیر کند. آن‌که بوریا بافد. حصیری. بوریاباف.
حصیرپوش‌کردن؛ به بالای تیرها حصیرافکندن و بر زبر آن شفته‌ریختن و سپس کاه‌گل‌کردن.
قرابه و شیشه‌های بزرگ را در حصیر پوشیدن تا زود نشکند».
همچنین، درباره‌ی واژه‌های خوص [xus] و خواص این‌چنین آمده‌است: «خوص چیزی که از آن در بافت حصیر استفاده می‌کنند. خوص برگ درخت خرما می‌باشد.
خَوَاص، فروشنده‌ی خوص (برگ درخت خرما)، سازنده‌ى زنبیل و حصیر» .
در این پژوهش، منظور از حصیر، محصولی است که با استفاده از برگ درخت خرما و در قالب سبدها و محصولات کاربردی و زیرانداز ساخته می‌شود.
از گذشته‌های دور، در مناطق عرب‌نشین خوزستان نیز، این نوع حصیربافی رایج بوده‌است. در برخی از منابع مکتوب، به حصیربافی این مناطق اشاره شده‌است.
آبادان را در بعضی منابع قدیم معادل با عبادان دانسته‌اند. بندری بسیار مهم در منتی‌الیه شمال خلیج‌فارس که به عراق، خوزستان، دجله و کارون راه داشت و محل گذر کشتی‌های فراوانی بود که از مناطق مختلف جهان به قصد ورود به دجله یا کارون و عزیمت به بصره یا اهواز به آنجا می‌رفتند. آبادان علاوه‌بر موقعیت مهم ارتباطی و جغرافیایی، تولیداتی داشته که به خارج صادر می‌شد: «در آن زمان ساکنان عبادان حصیربافانی بودند که حصیرها را به خارج می‌فرستادند و …».
این نوع حصیر شهرت فراوان داشت و بهترین نوع حصیر به‌شمار می‌آمد. حصیر عبادانى (آبادانى) در دوره‌ی عباسیان، بسیار نازک، زیبا، نرم، مرغوب و پرآوازه بود. به تقلید از این نوع مرغوب، نمونه‌هایى در سایر مناطق ایران و مصر بافته می‌شد.
در گذشته، حصیربافی خوزستان، به‌عنوان حرفه‌ی اصلی مردم مطرح نبود و همواره کشاورزان به این حرفه به‌عنوان کار جانبی مبادرت می‌کردند و از درآمد مختصر آن به گردش چرخ اقتصاد خانواده کمک می‌کردند.
امروزه، این هنرصنعت به‌صورت شغل خانگی در بسیاری از مناطق استان رواج دارد و ضمن پرکردن اوقات فراغت بانوان خانه‌‌دار، در تأمین بخشی از ظروف و وسایل کاربردی زندگی روزمره‌ی خود و سایر مردم محلی، نقش مهم ایفا می‌کند. محصولات حصیر خوزستان علاوه‌بر جنبه‌های مصرفی قوی، بازتاب‌دهنده‌ی فرهنگ، روحیات و سلیقه‌ی ساکنان مناطق عرب‌نشین این منطقه هستند.
امروزه با وجود گسترش زندگی شهرنشینی و تولید و ورود محصولات مختلف، حصیربافی خوزستان همچنان رونق خود را حفظ کرده و محصولات حصیر به‌طور خودمصرفی در زندگی مردم مناطق تولید کاربرد دارند و به‌طور کاربردی و یا تزیینی در جوامع شهری و روستایی اغلب مناطق کشور، دارای جایگاه ویژه هستند.
