طراحی و نمونه‌سازی محصولات خراطی خوزستان
نام پروژه: طراحی و نمونه‌سازی محصولات خراطی خوزستان
تاریخ اجرای پروژه: ۱۳۹۸
کارفرما: معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی استان خوزستان
ناظر: معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور
مجری: موسسۀ پژوهش هنر برزان
تعداد محصولات طراحی‌شده: ۲۰ محصول
تعداد نمونه‌های اجراشده: ۱۰ محصول
طراحی نمونه‌ها و تنظیم گزارش: عباس رحیمی، حمیده حقیقی
اجرای نمونه‌ها: استاد عبدالرحیم فروتن
مشخصات ظاهری گزارش: 106 صفحه، رنگی/ مصور.
روش گردآوری داده‌ها: میدانی – کتابخانه‌ای
منابع:
– گفته‌های هنرمندان خراط پیرامون ابزارها، مواد اولیه، محصولات و جنبه‌های گوناگون خراطی
– مشاهده و بررسی در هنرصنعت خراطی
فهرست مطالب گزارش:
۱- معرفی خراطی چوب خوزستان و پیشینه‌ی تاریخی آن
۲- پراکندگی جغرافیایی مراکز خراطی چوب
۳- محصولات خراطی خوزستان
۴- نقش‌مایه‌ها، طرح‌ها و رنگ‌بندی محصولات خراطی خوزستان
۵- مواد اولیه‌ی خراطی چوب خوزستان
۶- ابزارهای خراطی چوب خوزستان
۷- فرآیند تولید محصولات خراطی چوب خوزستان
۸- موارد پیشنهادی برای تقویت ساختار محصولات خراطی خوزستان
۹- طراحی و نمونه‌سازی محصولات جدید
معرفی خراطی خوزستان:
خراطی چوب، یکی از گرایش‌های صنایع دستی چوبی ایران و هنرصنعت بومی استان خوزستان است. در این هنرصنعت، ازطریق تراشیدن و شکل‌دهی به قطعات چوب با بهره‌گیری از حرکات چرخشی دستگاه خراطی، محصولات متقارن چوبی تولید می‌شود.
خراطی چوب از جمله‌ی صنایعی است که کم‌و‌بیش در اغلب شهرهای ایران رایج بوده‌است.
استان خوزستان نیز، با توجه به پیشینه‌ی تاریخی که در گذشته‌های دور مهد تمدن عیلام بوده، پیوسته بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی هنر و صنایع دستی در زمینه‌های مختلف بوده‌است.
بر پایه‌ی بررسی‌های انجام‌شده در منابع مختلف، پیرامون پیشینه‌ی هنرصنعت خراطی چوب در این استان و با توجه به این‌که خاستگاه خراطی در ایران، مراکز دیگری در شهرهای دیگر کشور شناخته شده‌اند، این‌گونه به‌نظر می‌رسد که در دوره‌‌های بسیار کهن، محصولات چندانی در این استان ساخته نشده و یا درصورت وجود چنین محصولاتی، اطلاعی از این آثار به دست ما نرسیده‌است.
امروزه در استان خوزستان، هنرصنعت خراطی چوب فقط در دو شهر دزفول و بهبهان رواج دارد. البته از نظر سطح کمی و کیفی، شهر دزفول به مراتب در درجه‌ی اهمیت بالاتر قرار دارد.
شهر تاریخی دزفول دارای پیشینه‌ی کافی در زمینه‌ی انواع گرایش‌های صنایع دستی است. این عامل زمینه‌ساز پیدایش و رواج خراطی در این منطقه بوده‌است. همان‌طور که در ابتدای همین مبحث یاد شد، از جمله‌ی موارد باستانی یافت‌شده در اطراف دزفول که بر پیشینه‌ی تاریخی خراطی چوب در این منطقه تأکید دارند، می‌توان به تصویر یکی از مهرهای استوانه‌ای پیداشده در چغامیش و نیز نقش‌برجسته‌ی عیلامی یافت‌شده در محدوده‌ی شوش و دزفول اشاره کرد که بیانگر حقایقی درباره‌ی رواج خراطی در آن دوره هستند.
در حال حاضر، شهر دزفول، مهم‌ترین مرکز خراطی سنتی چوب در ایران است. در گذشته، به دلیل اهمیت هنرصنعت خراطی در شهر دزفول، نام برخی از محله‌ها و القاب خانوادگی این شهر، برگرفته از واژه‌ی خراطی است. بازار قدیم دزفول نیز، دارای راسته‌ی مخصوص با نام راسته‌ی خراط‌ها است.
وجود محله‌ای به‌نام خراطان در این شهر، حاکی از حضور تعداد زیادی خراط و قدمت این هنرصنعت در این محل بوده‌است. این محله که بخشی از بازار قدیم دزفول است، دارای قدمت تقریبی ۲۰۰ ساله است، اما به‌طور حتم سابقه‌ی فعالیت خراطی چوب در دزفول بسیار پیش‌تر از این تاریخ است.
با توجه به شرایط اقلیمی شهرستان دزفول، شرایط بهره‌برداری از چوب درختان، همواره در این منطقه وجود داشته‌است. اغلب محصولات خراطی دزفول با استفاده از یکی از گونه‌های درختی بومی به نام جغ (شیشَم/ جِک) تولید می‌شود. رویشگاه این گونه‌ی درختی علاوه‌بر استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان، فقط در محدوده‌ی شهرستان دزفول است.
در گذشته، محصولات خراطی چوب در زندگی اهالی بومی کاربرد مصرفی داشتند و امروزه نیز با تغییر در فرم، ابعاد، رنگ و … به‌طور کاربردی و یا تزیینی در در اغلب مناطق کشور و نیز در حوزه‌ی صادرات صنایع دستی دارای جایگاه ویژه هستند.
محصول خراطی چوب دزفول، در اغلب مناطق کشور شناخته‌شده است. اهمیت فرهنگی و اقتصادی این محصول، باعث شده‌است در سال‌های اخیر تولیدکنندگان و نهادهای دولتی و خصوصی فعال در استان خوزستان و به‌ویژه شهرستان دزفول، توجه ویژه‌ای به هنرصنعت خراطی داشته باشند. در این راستا، اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان، ضمن ارتقای سطح کمی و کیفی تولید محصولات خراطی، اقدام به راه‌اندازی موزه‌ی خراطی دزفول و دریافت چند نشان مرغوبیت ملی و بین‌المللی برای محصولات خراطی نموده است.
