خلاصۀ گزارش ثبت:

۱- نام محصول و نشانه‌ی جغرافیایی درخواستی

خراطی دزفول

۲- توصیف محصول خراطی دزفول

محصول خراطی دزفول، نوعی محصول متقارن چوبی است که ازطریق تراشیدن و شکل‌دهی به قطعات چوب با بهره‌گیری از حرکت چرخشی دستگاه خراطی تولید می‌شود.

به‌طور کلی، محصولات خراطی دزفول با فرم‌ها، ابعاد و کاربردهای گوناگون، در پنج گروه زیر تولید می‌شوند:

الف- وسایل آشپزخانه (بشقاب، کاسه، شکلات‌خوری، آجیل‌خوری، قندان، وردنه، گوشت‌کوب و …).

ب- قطعات مبلمان و وسایل دکوراسیون (پایه‌های میز، صندلی، مبل، چهارپایه، آباژر، شمعدان، گلدان و …).

پ- لوازم بازی و سرگرمی (مهره‌های شطرنج، تخته نرد و …).

ت- قطعات مورد نیاز پیشه‌های سنتی (دسته‌ی ابزارها، دوک نخ‌ریسی، چرخ ماسوره‌پیچ و …).

ث- محصولات متفرقه (زیرسیگاری، نی و چوب قلیان، پیپ، میل زورخانه، عصا و …).

مهم‌ترین مواد اولیه‌ی خراطی دزفول شامل چوب درختان جغ، تبریزی و سپیدار، سریشم (گلوتین)، چسب چوب، لاک ‌و الکل، سیلر، کیلر، نیم‌پلی‌استر، روغن جلا، بتونه‌ی چوب و بتونه‌ی هم‌رنگی است.

نقش و طرح محصولات خراطی دزفول، شامل بافت و رگه‌های موجود بر روی چوب مصرفی است. همچنین، برخی از محصولات خراطی دزفول، با طرح‌های سنتی مانند نگارگری و خوشنویسی تزیین می‌شوند.

رنگ‌بندی محصولات خراطی دزفول، اغلب شامل رنگ ذاتی چوب‌ها (زرد مایل به سفید تا قهوه‌ای مایل به سیاه) است. برخی از محصولات خراطی دزفول نیز، با پوشش رنگی عرضه می‌شوند.

هریک از انواع محصولات خراطی، ممکن است در چند اندازه‌ی متنوع تولید ‌شود. همچنین، ممکن است ابعاد محصول برحسب توافق خراط و سفارش‌دهنده، متغیر باشد.

محصولات خراطی دزفول، دارای کارکردهای تزیینی، کاربردی و یا تزیینی- کاربردی‌ هستند. این محصولات معمولاً به‌عنوان وسایل آشپزخانه، قطعات مبلمان و دکوراسیون، لوازم بازی و  سرگرمی، قطعات مکمل ابزارهای پیشه‌ها و مانند اینها کاربرد دارند.

۳- معرفی دقیق منطقه‌ی تولید محصول خراطی دزفول

شهر دزفول، مهم‌ترین منطقه‌ی تولید محصولات خراطی چوب در ایران است. این شهر با مساحت تقریبی ۴۰ کیلومتر مربع، بین ۴۲_/۴۸ درجه‌ی طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و ۳۸_/۳۲ درجه‌ی عرض شمالی از خط استوا واقع شده‌است.

شهر دزفول، مرکز شهرستان دزفول از توابع استان خوزستان است. این شهرستان از شمال، با شهرستان‌های الیگودرز و خرم‌آباد در استان لرستان؛ از شرق، با شهرستان‌های‌ لالی، گتوند و اندیکا در خوزستان و کوهرنگ در استان چهارمحال‌و‌بختیاری؛ از جنوب، با شهرستان‌های شوشتر و گتوند؛ از غرب، با شهرستان اندیمشک؛ از جنوب غربی با شهرستان شوش و از جنوب شرقی با شهرستان شوشتر دارای مرز مشترک است.

شهرستان دزفول دارای زمستان و پاییز مدیترانه‌ای است و زیست‌بوم آن از پایان زمستان تا آغازه‌های بهار سرسبز است. رودهای جاری در این منطقه شامل رود‌های دز و سرکول است.

بر پایه‌ی آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۹۵، شهرستان دزفول با ۴۷۶۲ کیلومتر مربع مساحت، از ۴ بخش، ۹ شهر، ۱۱ دهستان و ۳۶۲ آبادی دارای سکنه تشکیل شده‌است.

از نظر میزان جمعیت، دزفول، دومین شهر استان خوزستان و سی‌امین شهر ایران است. بر پایه‌ی سرشماری عمومی سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر دزفول در این سال، ۲۶۴۷۰۹ نفر بود.

۴- مستندات مرتبط با محصول خراطی دزفول

شهر دزفول، یکی از مراکز اصلی تولید محصولات خراطی چوب در ایران است. محصول خراطی چوب دزفول، در اغلب مناطق کشور شناخته‌شده است. اهمیت فرهنگی و اقتصادی این محصول، باعث شده‌است در سال‌های اخیر تولیدکنندگان و نهادهای دولتی و خصوصی فعال در استان خوزستان و به‌ویژه شهرستان دزفول، توجه ویژه‌ای به هنر- صنعت خراطی داشته باشند. در این راستا، اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان، ضمن ارتقای سطح کمی و کیفی تولید محصولات خراطی، اقدام به اجرای این پروژه‌ها نموده است: راه‌اندازی ‌موزه‌ی خراطی دزفول، مستندنگاری، تدوین استاندارد ملی، طراحی و نمونه‌سازی محصولات و راه‌اندازی بخش ویژه‌ی خراطی در موزه‌ی مردم‌شناسی دزفول.

۵- روش تولید محصول خراطی دزفول

مهم‌ترین ابزارهای ورشوسازی دزفول عبارت‌اند از: دستگاه خراطی چوب، نون‌گازها، ‌پولادها، اسکنه‌ها (تراشنده)، ابزارهای جداکننده، تیغه‌ی جداکننده، پرگار، کولیس، سنباده، سوهان، چوب‌ساب، چکش، گیره‌ی دستی، اره‌ی دست، لیسه، ماشین سنباده‌‌زن‌ صفحه‌ای، مته‌ی دستی، چاقو، گازانبر و لیسه.

خراطی مرغکی شامل این مراحل است: ۱- انتخاب و آماده‌سازی چوب، ۲- طراحی محصول، ۳- پیدا‌کردن نقاط مرکزی دو سر قطعه کار، ۴- استقرار قطعه کار روی محور دستگاه خراطی، ۵- اندام‌کردن قطعه کار، ۶- برش پرداخت (نرم‌کردن)، ۷- برش «V» شکل، ۸- ایجاد شکل گلویی، ۹- ایجاد شکل مهره، ۱۰- سنبــــاده‌کاری، ۱۱- پرداخت‌ نهایی، ۱۲- لاک‌والکل‌کاری.

خراطی کاسه‌ای تخت برای محصول توخالی کم‌عمق شامل این مراحل است: ۱- انتخاب و آماده‌ســـازی چوب، ۲- طراحی محصول، ۳- نصب صفحه‌ی تراش روی دستگاه خراطی چوب، ۴- نصب قطعه‌ی کار روی صفحه‌ی تراش، ۵- تراش‌دادن سطح خارجی قطعه‌ی کار با اسکنه‌ی سرتخت، ۶- تراش‌دادن سطح مقطع کار با اسکنه‌ی سرتخت، ۷- یکدست‌کردن نقاط برجسته‌ی درون قطعه‌ی کار، ۸- خالی‌کردن درون قطعه‌ی کار با اسکنه‌ی سرگرد، ۹- پرداخت نهایی درون محصول با ابزار تراشنده.

خراطی کاسه‌ای گود برای محصول توخالی عمیق شامل این مراحل است: ۱- انتخاب و آماده‌ســــــازی چوب، ۲- طراحی محصول، ۳- نصب صفحه‌ی تراش روی دستگاه خراطی چوب، ۴- نصب قطعه‌ی کار روی صفحه‌ی تراش، ۵- تراش‌دادن سطح بیرونی قطعه‌ی کار، ۶- خالی‌کردن درون قطعه‌ی کار، ۷- یکدست‌کردن نقاط برجسته‌ی درون قطعه‌ی کار، ۸- خالی‌کردن درون قطعه‌ی کار با اسکنه‌ی سرگرد، ۹- پرداخت نهایی درون محصول با ابزار تراشنده، ۱۰- سنباده‌کاری، ۱۱- پرداخت‌ نهایی، ۱۲- لاک‌والکل‌کاری.

۶- ارتباط محصول خراطی با شهر دزفول

شهر تاریخی دزفول دارای پیشینه‌ی کافی در زمینه‌ی انواع گرایش‌های صنایع ‌دستی است. این عامل زمینه‌ساز پیدایش و رواج خراطی در این منطقه بوده‌است. از جمله‌ی موارد باستانی یافت‌شده در اطراف دزفول که بر پیشینه‌ی تاریخی خراطی چوب در این منطقه تأکید دارند، می‌توان به این موارد اشاره کرد: در تصویر حکاکی‌شده روی یکی از مهرهای استوانه‌ای پیداشده در چغامیش در نزدیکی دزفول (متعلق به حدود ۵۳۰۰ سال پیش)، فردی روی چهارپایه نشسته و با دوک چوبی خراطی‌شده در دست، مشغول به ریسیدن نخ است. همچنین، در نقش‌برجسته‌ای عیلامی با قدمت بیش از ۳۰۰۰ سال که در محدوده‌ی شوش و دزفول یافت شده، زنی نشسته روی چهارپایه، با دوک خراطی‌شده در دست مشغول نخ‌ریسی است. در این نقش‌برجسته، پایه‌های میز مقابل زن نیز، احتمالاً به روش خراطی ایجاد شده‌اند.

در گذشته، به دلیل اهمیت هنر- صنعت خراطی در شهر دزفول، نام برخی از محله‌ها و القاب خانوادگی این شهر، برگرفته از واژه‌ی «خراطی» است. بازار قدیم دزفول نیز، دارای راسته‌ی مخصوص با نام راسته‌ی خراط‌ها است.

با توجه به شرایط اقلیمی شهرستان دزفول، شرایط بهره‌برداری از چوب درختان، همواره در این منطقه وجود داشته‌است. اغلب محصولات خراطی دزفول با استفاده از یکی از گونه‌های درختی بومی به نام جغ (شیشَم/ جِک) تولید می‌شود. رویشگاه این گونه‌ی درختی علاوه‌بر استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان، فقط در محدوده‌ی شهرستان‌ دزفول است.

در گذشته، محصولات خراطی چوب در زندگی اهالی بومی کاربرد مصرفی داشتند و امروزه نیز با تغییر در فرم، ابعاد، رنگ و … به‌طور کاربردی و یا تزیینی در در اغلب مناطق کشور و نیز در حوزه‌ی صادرات صنایع دستی دارای جایگاه ویژه هستند.

۷- شیوه‌ی اتصال برچسب نشانه‌ی جغرافیایی به محصول خراطی دزفول

الحاق و الصاق