پژوهش و نگارش: عباس رحیمی
۱-۱- معرفی کپوبافی خوزستان
یکی از کهن‌ترین زمینه‌های صنایع دستی، تولید ظروف و اشیای حصیری با استفاده از شاخ و برگ گیاهان و درختان است. نمونه‌های باستانی یافت‌شده در بین‌النهرین و آفریقا، گواه آن است که حصیربافی، منشأ نساجی و کوزه‌گری نیز بوده است.
همچنین، در اغلب مناطق ایران که به مواد اولیه‌ی لازم دسترسی دارند، تولید محصولات حصیری با فرم‌ها، روش‌ها و مواد اولیه‌ی گوناگون رایج است.
کپوبافی، یکی از گرایش‌های صنایع‌دستی حصیری ایران و هنرصنعت بومی شهرستان دزفول در استان خوزستان است. در این هنرصنعت، با استفاده از برگ نخل، گیاه خودروی کرتک و نخ پشمی، انواع محصولات کاربردی و تزیینی به‌نام کپو تولید می‌شود.
نام این گرایش نیز برگرفته از واژهی کپو است که در گویش بختیاری اطراف دزفول، به‌معنی سر یا کله می‌باشد. همچنین، این واژه برای توصیف هر شیء کروی، گرد و یا جمع‌شده کاربرد دارد. از این‌رو، در گویش بختیاری اطراف دزفول، به ظرف حصیری کرویِ درب‌دار از جنس برگ درخت خرما، اطلاق می‌شود. پیش از این، واژهی کرتله نیز به‌عنوان پسوند به‌همراه کپو کاربرد داشت. گویا واژهی کپوکرتله در زبان محلی روستاییان این منطقه به‌جز برای محصول یادشده، کاربرد واژگانی دیگر نداشته است. شاید فرم کروی این نوع محصول و شباهت آن به سر انسان، علت این نام‌گذاری باشد (شکل ۱-۱).
پیرامون پیشینه‌ی تاریخی کپوبافی در نزد مردم این منطقه، اطلاعات و آثار مستند موجود نیست اما به احتمال زیاد، کپوبافی در برخی از روستاهای دهستان شهیون و به‌ویژه روستای پامنار، دارای قدمت بیش از یکصد سال است.
محصولات کپو توسط دختران و بانوان ایل بختیاری ساکن در شمال شهرستان دزفول بافته می‌شود[۱]. عشایر بختیاری پیش از اسکان‌یافتن در استان خوزستان و دسترسی به منابع برگ درخت خرما، دارای هنرصنعتی به‌نام تویزه‌بافی بودند که در آن، با بهره‌گیری از روشی مشابه کپوبافی، محصولاتی از جنس ساقه‌ی گندم و جو تولید می‌کردند. امروزه نیز این نوع محصولات به‌ندرت در برخی از مناطق یادشده تولید می‌شود (شکل ۱-۲).
[۱]– ساکنان بخش شهیون، جزو قوم بختیاری و از طایفه‌ی شـِهی و باب هفت‌لنگِ دورکی هستند. بختیاری‌ها که در تقسیم‌بندی میان گروه‌های قوم لر، با عنوان لر بزرگ شناخته می‌شوند، در طول تاریخ در گستره‌ی سرزمینی که امروزه شامل بخش‌هایی از استان‌های لرستان، خوزستان، اصفهان، مرکزی و چهارمحال‌و‌بختیاری است، زندگی کرده‌اند.
۲-۱- پیشینه‌ی تاریخی کپوبافی خوزستان
از کهن‌ترین نمونه‌های محصولات حصیری با ساختار بافت مشابه محصولات کپو، می‌توان به نمونه‌های یافت‌شده در شهر سوخته‌ی سیستان، تپه‌ی هفت سلاله‌ی دشت مغان و تپه حصار دامغان اشاره کرد (شکل‌های ۱-۳ تا ۱-۶).
در شهر سوخته‌ی سیستان، سبدهای مدور با اندازه‌های گوناگون در چند قبر یافت شده‌است. ارتفاع بزرگ‌ترین سبد پیداشده، ۳۳ سانتی‌متر است و حدود ۱۲ سانتی‌متر از ارتفاع سبد دیگر باقی مانده‌است. از میان سایر اشیای حصیری یافت‌شده، می‌توان به نعلبکی کوچک موجود در قبر یک کودک اشاره کرد. همچنین، بقایای چهار سبد حصیری پیدا شده که ظرف‌های سفالی و سایر اشیا، درون دو عدد از آنها قرار گرفته بود. در تدفین منسوب به یک فرد روحانی در آلتین تپه نیز آثار سبدهای مشابه با سبدهای شهر سوخته دیده شده است.[۱]
[۱]– سیدسجادی، ۱۳۸۲، ۱۱
از سوی دیگر هنرصنعتی عربی با نام فنُ الخِرازه است در اغلب کشورهای عربی رواج دارد که مشابه کپوبافی اما دارای سطح کیفی پایین‌تر و تنوع محصول کمتر است (شکل‌های ۱-۷ و ۱-۸).
در ایران نیز، مردم عرب خوزستان دارای هنرصنعت فن الخرازه هستند و صرفاً دو یا سه نمونه محصول با این تولید می‌کنند. با توجه به این‌که اغلب صنایع دستی مردم عرب خوزستان از طریق مجاورت و مراودات آنها با کشور عراق و یا مهاجرت آنها از این کشور، به خوزستان منتقل شده است، این احتمال وجود دارد که هنرصنعت فن الخرازه ازطریق کشور عراق به ایران منتقل شده باشد (شکل ۱-۹).
به احتمال نزدیک به یقین در گذشته برخی از بانوان بختیاری با مشاهده‌ی محصولات اخرازه و یا محصولات مشابه در سایر مناطق کشور و پی‌بردن به شیوه‌ی تولید آنها و نیز با اتکا به روش تویزه‌بافی، اقدام به ایجاد و تکامل هنرصنعت کپوبافی نموده‌اند؛ به‌طوری که در دهه‌های اخیر با افزایش سطح کمی و کیفی تولید، به‌عنوان یکی از صنایع دستی بومی مردم این منطقه معرفی شده‌است.
لازم به یادآوری است که امروزه تولید محصولات با تکنیک مشابه کپوبافی، در نزد بومیان آفریقایی و نیز سرخپوستان آمریکای جنوبی رایج است. سرخپوستان آمریکای جنوبی از تکنیک کپوبافی برای تولید محصولات حصیری کاربردی متنوع استفاده می‌کنند. سپس با استفاده از رنگ مایع مخصوص اقدام به ایجاد نقش‌مایه‌ها و طرح‌های انحصاری و بومی می‌کنند (شکل ۱-۱۰). در آفریقا نیز با استفاده از برگ‌های رنگرزی‌شده، نقش‌مایه‌ها و طرح‌های بومی روی محصولات ایجاد می‌شود.
بررسی و خرید
محصولات کپو در برزان
با توجه به شرایط اقلیمی استان خوزستان، شرایط پرورش نخل و بهره‌برداری از محصولات ثانویه‌ی آن مانند برگ، همواره در این منطقه وجود داشته‌است. این موضوع باعث ایجاد صنایعی مانند کپوبافی شده‌است.
همچنین، در کپوبافی از گیاهی خودرو به نام کرتک به‌عنوان محور (مغز) رج‌های کپو استفاده می‌شود. این گیاه در اغلب دشت‌های استان خوزستان در کنار جوی‌های آب و چشمه‌ها به‌وفور می‌روید. هرچند در فرهنگ کشاورزی از آن به‌عنوان علف هرز یاد می‌شود، اما این گیاه به‌عنوان یکی از دو ماده‌ی اولیه‌ی هنرصنعت کپوبافی، ارزش اقتصادی زیاد برای کپوبافان این منطقه دارد.
اغلب رنگینه‌ها و دندانه‌های به‌کاررفته در رنگرزی نخ‌های مصرفی کپوبافی نیز، از مواد رنگزای گیاهی موجود در همین منطقه تهیه می‌شود.
از سوی دیگر، نقش‌مایه‌های دست‌بافته‌های عشایر بختیاری، نقش مهمی در تکمیل محصولات کپو ایفا کرده‌است؛ به‌طوری که در حال حاضر اغلب نقش‌مایه‌های محصولات کپوی دزفول، برگرفته از نقش‌مایه‌های این دست‌بافته‌ها هستند که دارای شهرت ملی و بین‌المللی می‌باشند.
در گذشته، محصول کپو به‌طور خودمصرفی در زندگی مردم مناطق تولید کاربرد داشت و امروزه نیز با تغییر در فرم، ابعاد، رنگ و … به‌طور کاربردی و یا تزیینی در جوامع شهری و روستایی اغلب مناطق کشور، دارای جایگاه ویژه است.
محصول کپو، به‌عنوان یکی از محصولات مهم صنایع دستی استان خوزستان، در اغلب مناطق ایران زبانزد و شناخته‌شده است. اهمیت فرهنگی و اقتصادی محصول کپو، باعث شده‌است در سال‌های اخیر تولیدکنندگان و نهادهای دولتی و خصوصی فعال در استان خوزستان و به‌ویژه شهرستان دزفول، توجه ویژه‌ای به این هنرصنعت داشته باشند.
فیلم «معرفی کپوبافی و پیشینه تاریخی آن» را در کانال یوتیوب برزان ببینید:
لینک ویدئو:
