کتاب تاریخ نقاشی قزوین از دوران صفویه تا اواخر قاجار جلد ۱

کتاب تاریخ نقاشی قزوین (از دوران صفویه تا اواخر قاجار) اثر حسن یوسفی به مطالعه روی آن دسته از آثار تاریخیِ دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجار که مشخصاً یا در زمان خودِ شاهان و حاکمان یا پس از فوت آن‌ها تالیف شده، می‌پردازد.

روند رشد نقاشی ایرانی از بدو شکل‌گیری در ادوار گذشته تا زمان پیدایش اسلام، در فراز و نشیب خود تغییرات درخور توجهی داشته است. از زمان ظهور و بسط هنر اسلامی، هنر کتاب‌آرایی و نقاشی ایرانی ساختار شکل‌گیری خود را در مکاتبی خاص نمایان می‌کند که دربرگیرنده‌ی خصوصیات قومی ‌و قبیله‌ای است و فرهنگ حاکم بر آن دوره را در خود دارد.

در معرفی نقاشی ایرانی، مکتب قزوین در نیمه‌ی دوم قرن دهم قمری، ‌یکی از مکاتب ثبت‌ شده‌ای است که با شیوه‌ای نه‌چندان متفاوت اما مشخص، در شیوه‌های بعدی تأثیرگذار بوده. این مکتب در سال ۹۶۴ ق و هنگام تغییر پایتختِ شاهی از تبریز به قزوین شکل گرفت. شیوه‌ی قزوین در روند شکل‌گیری خود درگیر اتفاقات سیاسیِ حاکم شد و ناتوانی شاه تهماسب در حمایت از هنرمندان دربار باعث مهاجرت آنان، خصوصاً نقاشان، از قزوین به شهرهای مجاور‌ یا کشورهای همسایه شد؛ با‌ این‌توصیف، در پی رشد طبقه‌ی بازرگانان و حمایت طبقه‌ی اشراف از نقاشان، نقاشی تک‌پیکره‌نگاری در قزوین رشد کرد و فزونی گرفت. نقاشان در تلاش برای ثبت هنر خود و فروش آثارشان، به تک‌پیکره‌نگاری از شاهزادگان و دیگر اُمرای قزلباش دست زدند.

تنظیم مرقعات ‌یکی دیگر از آثار هنری است که بیشتر در قزوین و به وسیله‌ی خرده سفارش دهندگان رواج یافت. تنظیم نسخه‌ی خطی ارزشمند، اعتبار مالی کلانی می‌خواست که ‌این حمایت مالی، تنها باید از طرف شاه انجام می‌گرفت. متأسفانه شاه تهماسب در این باره کوتاهی می‌کرد و ناگزیر تا سال ۹۶۲ ق هیچ نسخه‌ی خطی معتبری در قزوین به تصویر در نیامد؛ اما در مشهد، در زمان ابراهیم‌میرزا برادرزاده‌ی شاه تهماسب که از حمایت شاهی برخوردار بود، نسخه‌ی خطی هفت اورنگ جامی نقاشی شد.

شیوه‌ی قزوین در توجه خاص به تک‌پیکره‌نگاری و نوع پردازش و دقت در طراحی پیکره از اهمیت بارزی برخوردار است. در معرفی این مکتب باید از شیوه‌ی نقاشی دیواری نام برد که در نوع خود، با دیگر شیوه‌های اجراشده در ادوار گذشته متفاوت است. نقاشی دیواری در قزوین حدوداً از زمانی آغاز شد که شاه تهماسب از حمایت هنرمندان دست کشیده بود و تهیه‌ی نسخه‌ی خطی در دارالسلطنه‌ میسّر نمی‌شد. ‌این سبک نقاشی که بزرگ شده‌ی تصاویرِ کوچکِ نسخ خطی بود و روی دیوار انجام می‌گرفت، با همان شیوه و پرداخت قلم‌مو و رنگ‌آمیزی به اجرا درآمد. تغییر مهم در شیوه‌ی نقاشی این مکتب ترکیب‌بندی متفاوت است که به‌صورتی آشکار در نقاشی ‌این دوره دیده می‌شود. هیکل درشتِ پیکره‌ها و فضای خلوت حاکم در کادر تصویر نیز از دیگر خصوصیات ‌این شیوه است.

در این پژوهش از کتاب‌ها در دو حوزه استفاده شده است: یکی برای اشاره به شکل‌گیری جریان‌های تاریخی و سیاسی در زمان ظهور صفویان و اتفاقاتی که در دوره‌ی شاه‌تهماسب، شاه‌اسماعیل دوم، سلطان‌محمد خدابنده و شاه‌عباس روی داده و دوم، اتفاقاتی که در زمان انتقال پایتخت از تبریز به قزوین ‌یا بعداً از قزوین به اصفهان پدید آمده است. این کتاب‌ها، به‌عنوان منابع اصلی‌، الهام‌بخشِ پژوهشگران و محققان ایرانی و خارجی بودند که در وهله‌ی اول، به‌منظور معرفی و نقد و بررسی تاریخ نقاشی ایران به آن پرداخته شده و از این جهت دارای اهمیت است. در این پژوهش همچنین به سفرنامه‌ها و گزارش‌ سیّاحان از روزگار صفویه، مخصوصاً زمان پایتخت‌بودن قزوین نیز توجه شده است.

درباره‌ی شیوه‌ی قزوین، به‌صورت مستقل، کمتر پژوهشی انجام گرفته است. بیشترِ کتاب‌های ارزیابی‌شده یا صرفاً تاریخ و مسائل سیاسی این دوره را بررسی کرده‌اند ‌یا کتاب‌هایی هستند که در آن‌ها، مورّخان به شرح‌حال هنروران و خصوصیات شخصی هنرمند و نقاش پرداخته‌اند. در این کتاب‌ها به چگونگی شکل‌گیری هنر قزوین در عهد صفویه نیز به‌صورت تخصصی کمتر توجه شده؛ ضمن آنکه در بررسی آثار هم تنها به شیوه‌ی پرداخت، قلم‌گیری، رنگ‌آمیزی و نوع اجرای کار اکتفا شده است. در این کتاب‌ها وقایع تاریخی و نام نقاشان نیز بسیار دیده می‌شود؛ اما از تجزیه و تحلیل آثار خبری نیست و کتابی که به شکلی خاص و مستقل به معرفی مکتب قزوین پرداخته باشد یافت نمی‌شود.

کتاب‌هایی که نقاشی‌ ایرانی را نقد و بررسی کرده‌اند و به پیدایش نقاشی در ‌ایران، خصوصاً نقاشی ایرانی‌اسلامی‌ پرداخته‌اند، به مکتب قزوین هم اشاره کرده‌اند؛ اما بیشترِ توجه این محققان به معرفی و تجزیه و تحلیل مکتب هرات یا مکتب دوم تبریز (صفویه) معطوف بوده است. در این کتاب‌ها به مکتب قزوین و پیدایش‌این شیوه، خصوصاً تک‌پیکره‌نگاری و نقاشی دیواری که در سطح جامعه، هنری مستقل و منحصربه‌فرد بوده، کمتر توجه شده و درباره‌ی آن، تنها اشاره‌ای مختصر، در حد اطلاع از زندگی هنرمندان و نسخه‌های به تصویر کشیده‌شده صورت گرفته است.

در بخشی از کتاب تاریخ نقاشی قزوین (از دوران صفویه تا اواخر قاجار) می‌خوانیم:

ایران در سده‌ی دوازدهم و سیزدهم هجری رنجی بی‌حد از نابسامانی طولانی برد. ناحسابی و بی‌لیاقتی آن‌هایی که بر آن حکم می‌راندند و ضعف و کاهلی شاهان پسین صفوی به‌دست جاه‌طلبان و زیاده‌خواهان و دسیسه‌گران فرصتی داد تا مملکت را دستخوش شوریدگی و آشفتگی کنند.

شاهان صفوی با اروپا در ارتباط بودند و بی‌شناخت هنر اروپایی، به میزان همسایگان خود مغولان اعظم، کورکورانه دل بدان بستند. نقاشان هلندی پاره‌ای از کاخ‌های عالی‌قاپو و چهل‌ستون را آذین بستند و دیوارهای سلطنتی و شاهانه اصفهان را با تصاویر و نگاره‌های اعیان و اشراف تزیین کردند و یقه‌های فرنگی بر جامه‌ی آن‌ها بستند و زنان را به جامه‌ی دل‌فریب غربی دعوت کردند.

دستاوردهای سده‌ی دوازدهم هجری اساساً مشتمل به آثار همین نام‌های آخری است که به‌دنبال خود هیچ یادمان فناناپذیری نخواهند گذارد. بدون هیچ تردید اوضاع زمانه برای به‌دست‌گرفتن اقدامات مهم هنری مساعد نبود. از هنرپروری روشن‌بینانه‌ی شاه‌عباس جز خاطره‌ای مبهم در اذهان نمانده است. ایران از جانب دولت‌های خارجی به اندازه‌ی دیوصفتان داخلی تهدید شده و آماده می‌شود که باری دیگر گرفتار روزگارانی صعب شود. تقلیدی کورکورانه از تیپ‌های مشخص از زنان اروپایی همراه لباس‌های فاخر و آیینه به‌دست و همچنین نمونه‌هایی از تنوع نقاشی و ترکیب مواد از نوعی دیگر از نقاشی ایجاد شده و… .

فهرست مطالب:

پیشگفتار
مقدمه
کلیات
هدف‌ پژوهش
فصل اول: تحولات تاریخی و سیاسی و اجتماعی قزوین؛ صفویه تا قاجار
شاه‌تهماسب
فصل دوم: تشکیلات کارگاهی مکتب خانه‌ی نقاشی قزوین (صفویه)
فصل سوم: مؤلفه های شکل گیری مکتب نقاشی قزوین، ۹۵۵ تا ۱۰۰۶ ق
صفت دولت‌خانه‌ی همایونی از زبان عبدی‌بیک شیرازی:
توصیف نقاشی دیواری کاخ چهل‌ستون از زبان عبدی‌بیک شیرازی
آغاز وصّافی دارالسلطنه جعفرآباد
مجلس شیرین و فرهاد و کوه بیستون
مجلس شیرین و خسرو و چشمه‌ی آب
مجلس بزم
مجلس شکارگاه
مجلس چوگان‌بازی
مجلس باغ و سیر جوانان در آن
مجلس یوسف و زلیخا و دست‌بریدن زنان مصر
مجلس رزم قزلباش و رومی
مجلس شکارگاه
مجلس قپق‌اندازی
مجلس جنگ با گرجیان
سلطان‌شاه‌تهماسب
مظفرعلی
خواجه‌عبدالوهاب و پسرش خواجه‌عبدالعزیز
مولانا حسن بغدادی
مولانا عبدالجبار استرآبادی
مضامین نقاشی دیواری
شکوه یک تصویر
1. میرزا علی
2. محمدی هروی
3. شیخ‌محمد
4. سیاوش‌بیک گرجستانی
5. صادقی‌بیک افشار
6. آقارضا (رضا عباسی)
مضامین رایج در پیکره‌نگاری
ابراهیم‌میرزا و هفت‌اورنگ
2. صادقی‌بیک افشار
3. میرزین‌العابدین
4. علی‌اصغر کاشی
5. محراب
6. نقدی‌بیک
7. مراد دیلمی
8. عبدالله شیرازی
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل مکتب نقاشی قزوین
شروع یک جریان
شکوه و تجلی رقابتی هنری
ترکیب‌بندی
فضا
رنگ
بافت
فصل پنجم: نقاشی قزوین از صفویه تا قاجار
منابع
منابع خارجی
تصویرها